دکتری فلسفه علم و فناوری در دانشگاه شریف چگونه است؟
درباره دوره دکتری فلسفه علم در دانشگاه صنعتی شریف
. این دوره بر اساس دغدغه های آقای دکتر مهدی گلشنی، ریاست محترم گروه فلسفه علم در سال 1386 اولین بار برگزار شد و ما ورودیهای بهمن ماه 1389، دومین دوره دکتری فلسفه علم شریف را تجربه کردیم. دکتر گلشنی در ابتدای دوره، هدف این دوره را حل مسائل فلسفی علم و فناوری کشور بیان کردند. مطلبی که شنیدن آن هم، کسی را که با علم و فناوری در کشور ارتباط نزدیکی داشته باشد، خوشحال و سرشار از انرژی میکند. اما به نظر میرسد که مسائلی چند، مانع دستیابی دوره و موسس محترمش، به آن هدف والا بوده است؛ نخست اینکه، دانشجوی دکتری فلسفه علم، با مسائل فلسفی علم و فناوری در کشور، ارتباط نزدیکی نداشته و ندارد. من و بسیاری از هم گروهان، در دانشگاه با کتابها و تئوریها سر و کار داشته ایم؛ آن هم کتابهایی درباره مسائل فلسفی علم و فناوری، به طور عمومی. دوره دکتری هم، برای حل این چالش، تد بیری نیندیشیده بود. اگر بنا بود که ورودیهای این دوره، به مسائل فلسفی علم و فناوری کشور بپردازند، لازم بود که با این مسائل آشنا شوند و کمینه یک واحد درسی درباره علم و فناوری در کشور و چالشهای فلسفی مرتبط با آن داشته باشند. اما با اینکه آن هدف بیان شده توسط دکتر گلشنی، نشان از بصیرت، هوشیاری و دغدغه متعالی ایشان در شناخت وضعیت علم و فناوری در کشور داشته است و همین که چنین هدفی توسط مدیر یک گروه فلسفی در کشور بیان میشود، جای شعف دارد و قدرانی از گوینده آن را لازم میدارد. اما شاید بتوان گفت، مقدمات لازم برای رسیدن به آن هدف فراهم نشد. البته این نقیصه، نه متوجه ایشان، بلکه متوجه نظام آموزش عالی کشور است. نظامی که در بسیاری از موارد، تحقیق در آن بر اساس نیاز و برای حل مسائل واقعی کشور انجام نمیشود. ما غرق در دروسی بودیم که هر یک در جای خود، ضروری و مفیدند، اما اینکه چگونه میتوانند ابزاری برای حل آن مسائل پیش گفته باشند، هیچگاه مورد بحث قرار نگرفت. معرفت شناسی، متافیزیک، فلسفه اسلامی، فلسفه علم، فلسفه تکنولوژی و فلسفه علوم اجتماعی؛ همگی موضوعاتی مهم و قابل استفاده اند، اما باید پرسید که این دروس و مباحث، چگونه می توانند ابزاری برای حل مسائل فلسفی علم و فناوری در کشور باشند. قطعا این سخن بدین معنا نیست که دانشجو باید منتظر لقمه ای آماده بوده و کاملا چشم به دهان استاد داشته باشد، بلکه سخن از فراهم نبود بستر لازم برای رسیدن به هدفی والاست. دوم اینکه، روش مناسبی برای انتخاب مساله یا موضوع رساله دکتری در نظر گرفته نشده بود. به نظر میرسد که هدف اصلی دوره دکتری، پاسخ یک مساله اصیل علمی و حل نیازی از نیازهای علمی کشور از این طریق است. بنابراین انتظار میرود که کار تعیین موضوع رساله دکتری دانشجو، نه فقط بر اساس داوری و حک و اصلاح پسینی، بلکه به وسیله پیشنهادهایی جهت دهنده و الهام بخش انجام شود. آنگونه که در نظام علمی بسیاری از دانشگاههای غربی شاهدیم که استاد از برنام های پژوهشی برخوردار است و در آن سعی میکند، به مسالهای از مسائل عملی یا نظری پاسخ گوید. استاد بر اساس همین برنامه پژوهشی است که دانشجو میگزیند و موضوع رساله تعریف میکند. اما متاسفانه چنین روشی، حداقل در ارتباط با مسائل فلسفی علم و فناوری کشور، به نحوی شکل نگرفته است که بتواند جهت دهنده محقق باشد. بنابراین همانطور که رساله های قبلی، بر اساس علاقه و دغدغه شخصی استاد یا دانشجو تعریف شده، موضوعات بعدی نیز به همین منوال پیش خواهند رفت. باز هم باید اشاره کنم که قطعا نمیتوان منکر وجود اساتیدی با برنامه های پژوهشی برای پاسخ به مسائل کشور شده یا تلاش اساتید و دانشجویان در تحقیق را نادیده گرفت، بلکه سخن از یک روال و نظام است که بدون اصلاح آن، پیشرفت علمی کشور چه در علوم فنی و چه درعلوم انسانی، با مشکلات عدیدهای روبرو خواهد شد.[1]
درنهایت، مساله همزمانی تحصیل و تامین معاش را نمیتوان در عدم توفیق نظام آموزش عالی در حل مسائل واقعی کشور با تحقیقات عالیترین سطح تحصیلات دانشگاهی کشور بیتاثیر دانست. در واقع در این مساله، تناقضی وجود دارد و جالب است که نظام آموزش عالی، چشم بر آن بسته است. بر طبق آئین نامه آموزشی دوره دکتر دانشگاه صنعتی شریف، دانشجو باید به طور تماموقت در این دوره فعالیت داشته باشد.( آئین نامه، ص 11) از طرفی، دانشجوی دکتری در سنی است که در شرایط عادی، باید ازدواج کرده و فرزند داشته باشد. از طرف دیگر، دانشگاه یا وزارت علوم، کمکی مالی برای دانشجو دراین دوره، مگر کمک مالی اندکی که شاید برای گذران زندگی چند ماه کافی باشد، آن هم با شرط و شروط فراوان، در نظر نگرفته است. حال این سئوال پیش میآید که دانشجوی دکتری چطور باید به طور تمام وقت مشغول تحقیق باشد و زندگی خود و خانوادهاش را نیز تامین کند؟ خوب پاسخ این سئوال از چند حالت خارج نیست؛ یا دانشجوی دکتری باید تشکیل خانواده را به بعد از دفاع از رساله دکتری موکول کند! یا همچنان از جیب پدر ارتزاق کند! یا کار کند و تحصیلش تمام وقت نباشد. دو شکل اول، عاقلانه و مطابق با شرع به نظر نمیرسد. پس میماند، کار به همراه انجام تحقیقی که قرار است طبق آئین نامه آموزشی دانشگاه، در رفع نیازهای کشور و گسترش مرزهای دانش در رشته تخصصی خود موثر بوده و به تازههایی در جهان علم و فناوری دست یابد!( آئین نامه، 6) اما واقعا به نظر نمیرسد که بتوان کار جدی و متمرکز علمی را با کار دیگری برای تامین معاش در کنار هم و با حفظ کیفیت جمع کرد. بنا بر آنچه گفته شد، نمیتوان انتظار داشت که خروجی این دوره بتواند برآورنده هدفی باشد که دوره برای آن تشکیل شده است.
[1] با توجه به حدود ده سال فعالیت در ستاد نانو و ارتباط نزدیک با بسیاری از اساتید و دانشجویان رشتههای علوم پایه و مهندسی، میتوانم بگویم که مساله نبود برنامه پژوهشی و انجام تحقیقات مورد موردی و انجام تحقیقهای تکراری، از مسائل حوزه علوم و فناوری نانو، به عنوان یک حوزه علمی پیشرو در کشور نیز هست.
